“อุ๊ยของอุ๊ยเล่าว่า… ชุมชนบ้านเมืองของเรามีประวัติความเป็นมายาวนาน มีพื้นที่อุดมสมบูรณ์ทั้งที่ราบ หุบเขาและที่สูง มีลำน้ำเป็นเครื่องหล่อเลี้ยงชีวิต ภูเขา ทุ่งนา และสายน้ำเกื้อหนุนกันจนเกิดเป็นชุมชนมาช้านาน มีตำนานเล่าสืบต่อกันมาหลายเรื่อง

เมื่อวันที่ ๑๘ ตุลาคม ที่ผ่านมา ณ วัดโพธาราม ตำบลขุนยวม อำเภอขุนยวม จังหวัดแม่ฮ่องสอน ด้วยความร่วมมือระหว่างภาคประชาชนขุนยวมกับมูลนิธิเล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์ รวมทั้งสมาชิกวุฒิสภา ได้ร่วมกันจัดงานเสวนาในหัวข้อเรื่อง “คนขุนยวมกับประวัติศาสตร์และการจัดการมรดกทางวัฒนธรรมท้องถิ่น” ถือเป็นการประชุมแบบประชาพิจารณ์ที่ชาวบ้านในท้องถิ่นมีส่วนร่วมเสนอแนะความเห็นต่อโครงการพัฒนาของรัฐอย่างแท้จริง โดยถือแนวทางแลกเปลี่ยนเรียนรู้ประสบการณ์ แนวคิดและทิศทางการพัฒนาของอำเภอขุนยวมบนฐานวัฒนธรรมของตนเอง และถือว่ายังไม่ใช่ข้อยุติ

“เราไม่ได้ว่าสิ่งที่นำเสนอเหล่านี้เป็นเรื่องที่ถูกต้อง แต่เราเอาเรื่องของคนเล็กขยายประวัติศาสตร์ภาพใหญ่ และเอาการถกเถียงว่าผู้สร้างเปิดรับทั้งสองด้าน จะบอกเราผิดก็ยอมรับ จะบอกว่าเราถูก เราก็มีหลักฐานมาสนับสนุนเพิ่มเติม ดังนั้นผมว่าการพูดคุยกันมันทำให้เกิดความรู้ให้เห็น อย่างน้อยที่สุดมันก็เกิดภาพขึ้นมา ถึงแม้ว่าภาพนั้นจะใช่หรือไม่ใช่ แต่มันก็ทำให้คนได้เอาภาพมาถกเถียงกัน”

นับเป็นมิติใหม่ของวงการ ‘หนังไทย’ และ ‘ประวัติศาสตร์’ เมื่อการปรากฏตัวของ ‘ขุนรองปลัดชู วีรชนคนถูกลืม’ แหวกม่านประเพณีการทำหนังอิงประวัติศาสตร์ตามกรอบเดิมออกมา ทำให้เกิดเป็นกระแสพูดถึงมากมาย โดยเฉพาะความโดดเด่นในด้านรูปแบบการนำเสนอและเนื้อหาที่สอดแทรกมุมมองปัจจุบันเข้าไปในอดีตแต่ดูไม่ขัดเขิน หากจะยังนำไปสู่การตีความต่อได้ ซึ่งส่วนที่สำคัญที่สุดของการทำหนังเรื่องนี้ก็คือ การชี้ชวนให้ผู้ดู คิด วิเคราะห์ และตีความถึงเรื่องราวหรือบริบทที่ซุกซ่อนอยู่เบื้องหลังการเขียนประวัติศาสตร์

กลางเดือนกรกฎาคม ฝนที่ควรตกหนักเสียนานแล้วยังไม่มีทีท่าว่าจะมีน้ำฟ้าน้ำฝนมากพอให้ชาวบ้านร่วมกันปักกล้าดำนา ในพื้นที่แบบเทือกเขาและหุบเขาของแม่ฮ่องสอน หากมีที่ราบเป็นช่องว่างพอจะทำนาได้ ผืนดินเหล่านั้นจะกลายเป็นที่นาอันมีค่าแก่หมู่บ้าน เราจึงได้เห็นการจัดการพื้นที่อย่างละเอียดยิบ แม้จะเป็นที่เนินสูงก็ถูกจัดแปลงทำเป็นนาขั้นบันได ตามหุบตามช่องเขาน้อยใหญ่ในแม่ฮ่องสอน หากมองจากฟ้าในหน้าฝนก็จะเห็นภาพผืนนาเรียบเขียวแทรกอยู่เป็นหย่อมๆ

งานงิจัยเรื่องนี้ เป็นการศึกษาประวัติศาสตร์ท้องถิ่นในลักษณ์ที่เป็นประวัติศาสตร์ที่มีชีวิต [Living history] ที่แสดงให้เห็นถึงพัฒนาการทางสังคม-วัฒนธรรมของผู้คนในพื้นที่การปกครองของรัฐซึ่งเรียกกันว่า จังหวัดแพร่ในปัจจุบัน

เมื่อวันที่ ๒๕ ธันวาคม ๒๕๕๒ ที่ผ่านมา มูลนิธิเล็ก - ประไพ วิริยพันธุ์ ไปเยี่ยม “ชมรมอย่าลืม..โพธาราม” ซึ่งเป็นชมรมของคนท้องถิ่นในตลาดโพธาราม ซึ่งสมาชิกชมรมฯ กรุณาให้ความรู้นำชมและอธิบายเกี่ยวกับความสำคัญของตลาดโพธารามแต่ครั้งเก่า

อุทยานประวัติศาสตร์แห่งหนึ่งของญี่ปุ่นในเมืองนาราที่ชื่อว่า Asuka Historical National Government Park , Asuka เคยเป็นเมืองหลวงก่อนที่จะย้ายไปนารา ปัจจุบันกลายเป็นท้องถิ่นซึ่งมีมรดกทางวัฒนธรรมมากมายและเก่าแก่ที่สุดในญี่ปุ่นแห่งหนึ่ง เพราะมีอายุมากกว่า ๑,๓๐๐ ปี รวมไปถึงสภาพแวดล้อมตามธรรมชาติและการดำเนินชีวิตของผู้คนในชนบทที่จัดว่าเป็น “ภาพวิถีชีวิตแบบญี่ปุ่น”

การเห็นประวัติศาสตร์จากภายในกลายเป็นเรื่องสำคัญของการศึกษาสังคมข้ามวัฒนธรรมหรือสังคมอื่นอย่างจำเป็น